ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΜΥΡΤΙΑΣ

Ερχόμενοι από το Αγρίνιο προς το Θέρμο, λίγο πάνω από τη λίμνη Τριχωνίδα, σε μία στροφή του φιδωτού δρόμου, στο ύψος του χωριού της Άνω Μυρτιάς και πάνω σ' ένα κωνικό έξαρμα, ξεπροβάλλει το ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας της Μυρτιώτισσας ή απλά της Μυρτιάς, με συνεχή ιστορία χιλίων χρόνων.

Είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Το καθολικό της είναι διμερές. Το σημερινό ιερό είναι ο παλαιότερος ναΐσκος του 11ου - 12ου αιώνα. Τον 16ο αιώνα προσκολλήθηκε, προς τα δυτικά του, ο νεότερος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός που επεκτάθηκε δυτικότερα, με την προσθήκη νάρθηκα τον 17ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες του ναού είναι του 12ου ή του 13ου αιών, του 1491, του 1539 και του 1712. Παλαιότερη παράταση είναι αυτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, που χρονολογείται στον 12ο ή 13ο αιώνα. Η καμάρα και η αψίδα του σημερινού ιερού ιστορήθηκαν το 1491 από τον περίφημο ζωγράφο Διγενή Ξένο, που σε μικρές και σαφώς καθορισμένες επιφάνειες εκφράζει το παραδοσιακό συντηρητικό πνεύμα της Κρητικής Σχολής. Η ανέγερση του κυρίως ναού οδήγησε στην αγιογραφική διακόσμησή του το 1539 από άγνωστο ζωγράφο της Ηπειρωτικής Σχολής.

Η μονή της Μυρτιάς αποτέλεσε κέντρο παιδείας της εποχής, όπως αναφέρει ο εκ Μέγα Δένδρου του Θέρμου Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός "εν ή εχρημάτισαν ποτέ άνδρες πεπαιδευμένοι και εν τη αρετή περιβόητοι" σε όλη τη διάρκεια της δουλείας. Η μονή πυρπολήθηκε το 1944 από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, ως αντίποινα για τη μάχη που δόθηκε εναντίον τους από τα τμήματα των ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ. στις στροφές της Μυρτιάς. Σε ανάμνηση της μάχης αυτής έχει ανεγερθεί στον τόπο αυτό Μνημείο των πεσόντων, όπου κάθε χρόνο τιμάται η Εθνική Αντίσταση.