Ο πυροβόλος του Καζαντζάκη και ο πριόβολος του Πατέρα…
Στη μνήμη του Πατέρα…
Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη
e-mail: agelimaria@yahoo.gr
.................................
Εικόνα: Τα πρυοβολικά του πατέρα: πρυόβολος, ίσκα, στουρνάρι, και η δερμάτινη θήκη που τα τοποθετούσε. Από τη συχνή χρήση είχε λιώσει ο σπάγκος που την έδενε και βρήκε ένα πλαστικό για να τα δέσει και να τα φυλάξει…
«Φυσέκια, βόλια έχομεν, πρυόβολους και ίσκα
Επάνω στα ψηλώματα να πιάσουμε οι κλέφτες»
Τούτες τις μέρες, Άνοιξη 2020, βιώνουμε όλοι τον αναγκαστικό εγκλεισμό στα σπίτια μας για να αντιμετωπίσουμε αυτό τον αόρατο εχθρό, τον κορονοϊό. Προσπαθούμε με διάφορους τρόπους να αντιμετωπίσουμε την καθημερινότητα μας και να περάσουμε όσο πιο καλά γίνεται. Επικοινωνούμε με συγγενείς και φίλους, βλέπουμε καλές ταινίες, ακούμε μουσική, μαγειρεύουμε, διαβάζουμε… Ό,τι ευχαριστεί τον καθένα.
Εμένα μου αρέσει να διαβάζω. Ξαναδιαβάζω βιβλία που ήταν ακουμπισμένα για καιρό στα ράφια της βιβλιοθήκης μου.
Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, Αναφορά στο Γκρέκο, σε κάποιες σελίδες ο συγγραφέας αναφέρεται στον αγαπημένο του παππού, πατέρα της μάνας του. Ανάμεσα σε άλλα διαβάζω για τη συνήθεια του παππού να στρίβει τσιγάρο, να ανάβει με τον πυροβόλο του και να καπνίζει βγάζοντας καπνούς από τη μύτη του....
Η λέξη πυροβόλος πυροδοτεί τη μνήμη μου! Ο πυροβόλος και η ίσκα του Καζαντζάκη σπιθοβολούν και φωτίζουν κάποια κελιά του μυαλού μου που έχω φυλαγμένα τα κειμήλια του πατέρα. Τα «πρυοβολικά» του: τον πρυόβολο, την ίσκα και το στουρνάρι.
Τα κρατούσε φυλαγμένα ο πατέρας σ’ ένα ντουλάπι της αποθήκης. Είχε προλάβει την εξέλιξη, τον …αναπτήρα, τα σπίρτα για το άναμμα του τσιγάρου του. Κράτησε όμως τα πρυοβολικά ή πρυοβόλια, όπως τα έλεγε. Δεν το ’λεγε η καρδιά να τ’ απαρνηθεί, να τα πετάξει. Ασήμαντα και άχρηστα για κάποιον σήμερα. Σημαντικά και χρειαζούμενα για κείνον που τα είχε ανάγκη. Σημαντικά και για μας που τα βρήκαμε πέρσι το καλοκαίρι στο ντουλάπι. [Βλέπετε: Ξηρόμερο. Χώματα με ιστορία. ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΑ ΜΑΝΑΣΤΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΒΡΙΣΤΙΑΝΑ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ] (ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ)
O αδελφός μου και εγώ αδράξαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε στα παιδιά για τη χρησιμότητα των άχρηστων εργαλείων του παππού. Για τον παππού που είχε τις ίδιες συνήθειες με παππού του Καζαντζάκη. Αν και ζήσανε σε άλλες εποχές και σε άλλον τόπο… Η Ειρήνη, η ανηψιά μου, έκανε αμέσως τον παραλληλισμό. Εγώ παρατήρησα μια παράλειψη: Δεν αναφέρει ο συγγραφέας το στουρνάρι, την πέτρα που χτυπούσε με τον πρυόβολο ο παπππούς για να πετάξει σπίθες και να ανάψει η ίσκα.
Παραθέτω το απόσπασμα: «Έβγαζε από τον κόρφο του μια δερμάτινη καπνοσακούλα, έστριβε τσιγάρο, έπαιρνε το πυροβόλο και την ίσκα, άναβε και κάπνιζε, κοιτάζοντας ευτυχισμένος τη θυγατέρα του, τ’ αγγόνια του, το σπίτι. Πότε πότε άνοιγε το στόμα του, μιλούσε για τη φοράδα του που γέννησε, για τις βροχές και το χαλάζι, για τα κουνέλια που παραπλήθυναν και του ρήμαξαν το λαχανόκηπο. Κι εγώ, ανεβασμένος στα γόνατά του, περνούσα το μπράτσο μου γύρα από το λαιμό του, τον άκουγα, κι ένας άγνωρος κόσμος απλώνουνταν στο μυαλό μου, χωράφια και βροχές και κουνέλια, γίνουμουν κι εγώ κουνέλι, έβγαινα κρυφά στην αυλή του παππού και του ’τρωγα τα λάχανα.[…] Και κάπνιζε, έβγαζε καπνούς από τα ρουθούνια του και χαμογελούσε».[Βλέπετε: Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο]
Εικόνα: ξαναδιαβάζοντας τον Καζαντζάκη…
Συγγνώμη Μέγιστε Συγγραφέα, είμαι ταπεινή αναγνώστρια σας και καλή φίλη… Και μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, (Δ.Ε.Φ.Ν.Κ.) που εδρεύει στη Γενεύη με πρόεδρο τον άοκνο Γεώργιο Στασινάκη.
Τώρα, στις μέρες του κορονοϊού, εγκλεισμένη στην «ψειρού» μου, εγώ η «ψείρα» βρήκα το χρόνο να «ξεψειρίσω» τα βιβλία σας. Ψειρίζω τις λέξεις σαν τις γυναίκες στη μακρινή Κίνα που ξεψείριζαν τα παιδιά τους, όπως γράφετε στο ταξίδι σας εκεί…
[Βλέπετε: Ν. Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας Ιαπωνία-Κίνα, Αθήνα, Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη, 1969, σελίδα 204]
Έτσι ψείρισα τα πυροβολικά ή πρυοβολικά του παππού σας και μου έλειψε το στουρνάρι ή στουρναρόπετρα. Ο πυριτόλιθος, όπως τον ονομάζουν οι ειδικοί.
Εικόνα: Ταξιδεύοντας Ιαπωνία-Κίνα…νοερά και με ξεναγό τον Καζαντζάκη
Αφήνω τώρα στη γαλήνη του τον παππού του Καζαντζάκη και προχωράω στην αναλυτικότερη αναφορά των πρυοβολικών:
Α).-Πυροβόλος, πυριοβόλος ή πρυόβολος: η λέξη είναι σύνθετη από: πυρ και βάλλω. Είναι ένα κομμάτι ατσαλένιο σίδερο μήκος περίπου πέντε εκατοστά. Ο σιδηρουργός, ο γύφτος όπως τον αποκαλούν στο χωριό, του δίνει διάφορα σχήματα. Υπάρχουν τρία είδη ανάλογα με το σχήμα. Ο πεπλατυσμένος, ο με ένα γύρισμα σαν Ρ, και ο πιο ωραίος με δυο γυρίσματα προς την ίδια πλευρά, από τις δύο ακρινές μεριές. Αυτόν τον κομψό πρυόβολο τον είχαν μαζί τους οι μερακλήδες τσοπάνηδες. Ένα τέτοιο είχε και ο πατέρας που αγαπούσε την καλλιτεχνία…
Εικόνα: ίσκα σε δένδρο
Β)-Ίσκα είναι είδος μύκητα που φυτρώνει πάνω σε κορμούς δένδρων κυρίως την άνοιξη. Το καλοκαίρι ή το φθινόπωρο οι τσοπάνηδες τη μαζεύανε. Η καλύτερη ίσκα φυτρώνει σε πουρνάρι, ιτιά, πλατάνι, βελανιδιά κ.ά. Κάποιες φορές φυτρώνει και σε ξηρό κορμό δέντρου κάτω στη γη και έτσι δε χρειάζεται να σκαρφαλώσει κάποιος ψηλά για να τη βγάλει. Εκείνη που φυτρώνει σε χλωρούς κορμούς είναι καλύτερη. Μοιάζει με το μανιτάρι με τη διαφορά ότι είναι σκληρή ενώ το μανιτάρι μαλακό.
Η ίσκα χρειάζεται κατάλληλη επεξεργασία για να χρησιμοποιηθεί μετά για να ανάψουν φωτιά με τον πρυόβολο και το στουρνάρι. Τη βράζανε σε σταχτόνερο πολλή ώρα. Μετά την άφηναν στον ήλιο για να στεγνώσει. Να ξηραθεί καλά. Ύστερα με το σφυρί τη χτυπούσαν πάνω σε μια πέτρα μέχρι να μαλακώσει καλά και να φύγει η στάχτη. Όλη αυτή η διαδικασία ονομάζεται «άργασμα» στην ποιμενική γλώσσα. Μετά το άργασμα η ίσκα γίνεται μαλακή και εύφλεκτη. Η ίσκα όταν ανάψει αφήνει ευχάριστη μυρωδιά.
Εκτός από το άναμμα φωτιάς τη χρησιμοποιούσαν και όταν κόβονταν ή χτυπούσαν Την έβαζαν στο τραύμα για να σταματήσει το αίμα. Κάτι ανάλογο έκαναν και με ξηρό καπνό που είχαν μαζί τους…
Υπέργηρος αφηγητής, ο Ξηρομερίτης Αλέξανδρος Κυριαζής, μου ανέφερε ότι εκτός από την ίσκα χρησιμοποιούσαν και γαϊδουράγκαθο. Το γαϊδουράγκαθο πάλι με κατάλληλη επεξεργασία και προσοχή γίνεται κατάλληλο για να χρησιμοποιηθεί αντί της ίσκας. Ο τρόπος αυτός ανάμματος της φωτιάς με ίνες γαϊδουράγκαθου θεωρείται ότι είναι ο αρχαιότερος. Η παράδοση αναφέρει ότι έτσι άναψε τη φωτιά και ο Προμηθέας. Για τούτο αυτός ο τρόπος λέγεται «Προμηθεϊκός».
Γ).-Στουρνάρι ή στουρναρόπετρα. Πρόκειται για ειδική πέτρα, κόκκινο προς σκούρο χρώμα και βρίσκεται σε στουρναρότοπους, σε ξερολάγκαδα. Ο τσοπάνος πάνω στο στουρνάρι βάζει την ίσκα του.
Με το ένα χέρι κρατάει αυτά τα δυο και με το άλλο χτυπάει με τον πρυόβολο δυνατά και απότομα το στουρνάρι. Τότε πετιούνται σπίθες μικροφωτιάς. Αυτές οι σπίθες δίνουν φωτιά στην ίσκα και μ’ αυτή ανάβει το τσιγάρο,το τσιμπούκι του ή τη φωτιά να ζεσταθεί...
Τα πρυοβολικά, αυτή η αχώριστη τριάδα, ήταν η συντροφιά και η σιγουριά του τσοπάνη. Όταν χρειαστεί μπορεί με αυτά ν’ ανάψει φωτιά, να καπνίσει, ακόμα να τρομάξει τα αγερικά, τις νεράιδες που βγαίνουν τις νύχτες. Τρομάζει επίσης χτυπώντας αδιάκοπα τα πρυοβόλια που πετάνε σπίθες και τα ζουλάπια που επιβουλεύονται το βιος του!
Αυτά τα πρωτόγονα μέσα τα χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι για το άναμμα φωτιάς μέχρι και το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα…Μετά τα πρυοβόλια εκτοπίστηκαν. Ένα απλό εργαλείο πήρε τη θέση τους. Ήταν το τσακμάκι. Η λέξη προέρχεται από το τούρκικο çakmak. Περιείχε τσακμακόπετρα και φυτίλι. Το φυτίλι αντικατέστησε την ίσκα και απάλλαξε τον άνθρωπο από τη διαδικασία της επεξεργασίας της. [Βλέπετε εικόνα τσακμάκι με το φυτίλι του].
Eικόνα: Τσακμάκι με φυτίλι. Ανήκει στον Ανδρέα Θεοδωρόπουλο από το Ζευγαράκι Αιτωλοακαρνανίας.
Ύστερα εξελίχτηκε και το τσακμάκι μέχρι που έγινε αναπτήρας πλαστικός… και αναπτήρας πολυτελείας!
Αυτά τα απλά εργαλεία και σύνεργα δεν είναι χρηστικά σήμερα (2020). Τα καταγράφουμε με σεβασμό γιατί και αυτά τα ασήμαντα αντικείμενα αποτελούν σπαράγματα μικρο-ϊστορίας. Της ιστορίας των απλών καθημερινών ανθρώπων. Και συμπληρώνουν την Ιστορία με το κεφαλαίο γιώτα...
Οι λέξεις, οι ονομασίες τους όμως, διατηρούνται και χρησιμοποιούνται κυρίως σε ντοπιολαλιές όπως η ξηρομερίτικη. Με αυτές τις λέξεις μπορούμε να χαρακτηρίσουμε κάποιον ή κάτι. Μεταφορική χρήση των λέξεων. Απαραίτητη προϋπόθεση να γνωρίζουμε την κυριολεκτική σημασία τους, αλλιώς η μεταφορική δεν γίνεται κατανοητή…
Ενδεικτικά παραθέτω:
α)-.«Αυτός είναι στουρνάρι». Η έκφραση λέγεται για να χαρακτηρίσουμε κάποιον άξεστο, ακαλλιέργητο ή ξεροκέφαλο άνθρωπο.
β)-.«Αυτός είναι πρυόβολος» ή «ζει στην εποχή του πρυόβολου». Η σημασία των εκφράσεων είναι: Ο άνθρωπος αυτός δεν έχει εξελιχτεί. Έχει μείνει πίσω… Είναι «παμπάλαιος», δεν παίρνει μπροστά εύκολα…
γ)-.Θυμάμαι τη μάνα να χρησιμοποιεί τη λέξη «γίσκα» για να δηλώσει με αυτή το πολύ ξερό ψωμί, σκληρό σαν την ίσκα! «Του ψουμί γίνηκει γίσκα!». Σπάνια σήμερα η μεταφορική χρήση της λέξης, αφού οι γυναίκες πια δεν ζυμώνουν καρβέλια όπως παλιά για να τους ξεραθούν…
Συνοψίζοντας: Η ταπεινή τριάδα πρυόβολος, ίσκα και στουρνάρι αποτελούν ψίχουλα της μικροϊστορίας. Και εδώ θυμάμαι τη χαρακτηριστική φράση της γιαγιάς μου Γιαννούλας Κονιώση για τα ψίχουλα. Τριμόψιχες τα ’λεγε εκείνη: «Μην πετάτε τ(ι)ς τριμόψ(ι)χες! Είναι αμαρτία πηδάκ(ι) μ(ου)!».
Θα επικαλεστώ τώρα τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη:
«Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα…»
[Πηγή: Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, φιλ. επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972, σ. 214-215]
Και θα προσθέσω: ίσως με μεταφορές και αναλογίες εκτιμάς περισσότερο τα ελάχιστα με τη μέγιστη αξία…
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Τα κείμενα των αναγνωστών που δημοσιεύονται εκφράζονται από τους ιδίους και δεν υιοθετούνται κατά ανάγκη από το παρόν ιστολόγιο.