Ανδριάντας του θρυλικού κλέφτη στο χωριό Άγραφα
Ο θρυλικός κλέφτης Αντώνης Κατσαντώνης ήταν ένας από τους πιο διάσημους αγωνιστές της προεπαναστατικής περιόδου, ίσως και ο διασημότερος. Πατέρας του ήταν ο αρχιτσέλιγκας Γιάννης Μακρυγιάννης από το Βασταβέτσι Ηπείρου και μητέρα του η Αρετή, που καταγόταν από τον Μάραθο Αγράφων. Ο Γιάννης Μακρυγιάννης είχε μεγάλα κοπάδια με γιδοπρόβατα τα οποία έβοσκαν συγγενείς του και τα μετακινούσαν από την Πίνδο μέχρι το Ξηρόμερο και τον Βάλτο, όπου συνήθως ξεχείμαζαν... Την πληροφορία πως οι Κατσαντωναίοι κατέβαιναν από τα βουνά των Αγράφων συχνά στο Ξηρόμερο τη διασώζει και το Χρονικό της Μπαμπίνης (που έγραψε ο αγωνιστής Δημήτριος Τζούβαλης το 1829), όπου αναφέρεται πως «Ο Χρήστος Μηλιώνης, ο Πάνος Μεϊντάνης, ο Κατσαντώνης και ο Τσιτσώνης κρύβονταν στην Πόρτα» (τη Μονή Αγίου Γεωργίου Μπαμπίνης).
Ο
Αντώνης γεννήθηκε γύρω στο 1770 και είχε
αδέλφια τον Κώστα, τον ονομαζόμενο και
Λεπενιώτη (γιατί γεννήθηκε στη Λεπενού
Βάλτου), τον Γιώργο, που ονομαζόταν
Χασιώτης (γιατί είχε γεννηθεί στο βουνό
Χάσια) και τον Χρήστο. Το όνομά του, κατά
μία εκδοχή, προέρχεται από το Σαρακατσάνος,
Κάτσιος, και ύστερα από την ένωση με το
όνομά του προκύπτει το Κάτσα
ή Κάτσιο-Αντώνης.
Σύμφωνα με την άλλη εκδοχή -την οποία
διασώζει η παράδοση- σε ηλικία 9 ετών
σκότωσε έναν Τούρκο γιατί προσπάθησε
να του κλέψει ένα αρνί. Μετά από αυτό
θέλησε να βγει κλέφτης, τότε η μάνα
του τον συγκρατούσε λέγοντάς του «Κάτσε,
Αντώνη, γιατί είσαι ακόμα μικρός»
και έτσι το «κάτσε
Αντώνη»
έγινε Κατσαντώνης. Πιο πιθανό είναι
όμως το όνομα Κατσιαντώνης ή Κατσαντώνης
να προέρχεται από το Κατσάνος ή Κατσιάνος,
δηλαδή αυτόν που κατάγεται και τα
Κατσανοχώρια του Δήμου Βόρειων Τζουμέρκων
(βρίσκονται απέναντι από τα Ζαγοροχώρια),
όπου υπάγεται σήμερα και το χωριό
του Βασταβέτσι,
νυν Πετροβούνι Ιωαννίνων.
Οι παραδόσεις
γύρω από το όνομα του Κατσαντώνη είναι
πολλές, αφού πλέον το όνομά του έγινε
θρύλος και πήρε μυθικές διαστάσεις. Μια
ακόμα παράδοση, που του έδωσε και την
αφορμή να βγει κλέφτης, αναφέρει πως
όταν η οικογένειά του ξεχείμαζε στη
Λεπενού Ακαρνανίας, γύρω στο 1800,
καταγγέλθηκε από τον Καραγκούνη Γιάγκο
στον Αλή Πασά ότι του έκλεβε πρόβατα
και τα έστελνε στους κλέφτες. Έτσι
συνελήφθη μαζί με τον πατέρα του και
οδηγήθηκαν στα Γιάννενα, όπου πλήρωσαν
μεγάλο ποσόν και έμειναν ελεύθεροι.
Όταν γύρισε πίσω ο νεαρός Αντώνης πήρε
το όπλο και βγήκε κλέφτης και χτυπούσε
τους σπαήδες και φοροεισπράκτορες του
Αλή. Ο Αλής τότε συνέλαβε τον πατέρα
του, δήμευσε την περιουσία του και έκαψε
το σπίτι του. Ο πατέρας του πέθανε στις
φυλακές της Άρτας. Μετά από αυτό ο Αντώνης
βγήκε κλέφτης έχοντας μικρή κλέφτικη
ομάδα (ο αδελφός του Λεπενιώτης και ίσως
ένας ή δύο
ακόμα άνδρες).