Έρευνα: Νίκος Θ. Μήτσης
Ιστορικός, συγγραφέας
Με την έλευση στην Ελλάδα το 1828, του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, μία εκ των κυριοτέρων του φροντίδων του ήταν και η δημιουργία ελληνικών σχολείων για την μόρφωση των ελληνοπαίδων και την εν γένει πνευματική αναγέννηση των ελλήνων. Μην ξεχνάμε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας προέρχονταν απ΄ την «Εσπερίαν» ήταν άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών, με πλούσια δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα, διατελέσας μάλιστα δε και υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας (1815-1822).
Συνεργάστηκε ο Καποδίστριας με ανθρώπους των γραμμάτων εκείνης της εποχής (Σχοινάς, Χρυσόγελος, Γενάδιος, Νερουλός, Μουστοξύδης, Γλαράκης, Θεοχάρης κ.λπ) και ίδρυσε στην αρχή ορφανοτροφεία (Αίγινα, Πόρος) και στη συνέχεια σχολεία Αλληλοδιδακτικά και ιερατικές (Πόρος) και γεωργικές σχολές (Τίρυνθα), αλλά και στρατιωτικό σχολείο (Ναύπλιο), όπως και εμπορικές σχολές (Σύρος). Επί κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια λειτουργούσαν τότε 121 Αλληλοδιδακτικά σχολεία με 10.000 περίπου μαθητές που να φοιτούν σ΄ αυτά.
Το 1829, σε μία έκθεση του υπουργού Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Εκκλησιαστικών, διαπιστώθηκε πλήρης ανυπαρξία Αλληλοδιδακτικών σχολείων στηδυτική Ελλάδα και δη στην Ακαρνανία (Ξηρόμερο, Βάλτος και Βόνιτσα).
Πρώτη προσπάθεια ιδρύσεως Αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Ξηρόμερο έγινε, σύμφωνα με έγγραφο του τότε Διοικητή της Ακαρνανίας Μάρκου Δαμηράλη, τον Ιούλιο του 1829, με πρωτοβουλία των μοναχών (καλογέρων) των μοναστηριών του Ξηρομέρου, οι οποίοι μάλιστα σε έρανό τους διέθεταν σε πρώτη φάση το όχι και τόσο ευκαταφρόνητο ποσό των 8.100 γροσίων και, με την δέσμευσή τους, να φροντίζουν κάθε χρόνο και για τους μισθούς των δύο δασκάλων που θα χρειάζονταν να στελεχωθεί το σχολείο.
Ως έδρα δε του υπό σύσταση σχολείου, προτάθηκε από τον Διοικητή της Ακαρνανίας, να είναι το χωριό Δραγαμέστο, διότι «κατά πολύ ανθρωπώτερον το χωρίον τούτο από τα άλλα και λιμένας ευρυχώρους έχει και την ευκολίαν δια να μετακομίζονται από την ξηράν κάθε είδος πραγματείας και, έπεται μετά καιρού να συσταθή πόλις εμπορική» αναφέρει το προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, έγγραφο του τότε διοικητή της Ακαρνανίας Μάρκου Δαμηράλη [αριθ.359/9-Ιουλίου 1829 ]...........
Δια του λόγου το αληθές για το υπό ίδρυση πρώτο δημοτικό σχολείο στο Ξηρόμερο το 1829, ας παρακολουθήσουμε την προς τον κυβερνήτη της Ελλάδος, Ιωάννη Καποδίστρια, αναφορά, του τότε διοικητή της Ακαρνανίας, Μάρκου Δαμηράλη (Δαμιράλη), με την οποία πρότεινε στον Ιωάννη Καποδίστρια τηνίδρυση του σχολείου στην κωμόπολη Δραγαμέστο, γνωστοποιώντας του παράλληλα και την καλή και θεάρεστο πρόθεση των μοναχών της περιοχής να συμβάλουν τα μέγιστα για τη λειτουργία αυτού του σχολείου στο καθημαγμένο και ερειπωμένο, μετά τον πόλεμο, Ξηρόμερο.
Συγκινητική δε η ανταπόκριση του τετριμμένου ράσου των εν Ξηρομέρω μοναχών ως προς την ίδρυση και λειτουργία του πρώτου Δημοτικού Σχολείου στο Ξηρόμερο εν έτει 1829.
Ιδού και η επιστολή των μοναχών προς τον τότε Διοικητή της Ακαρνανίας, Μάρκο Δαμηράλη, που φέρει ημερομηνία 8 Ιουλίου του 1829, γραμμένη και υπογεγραμμένη στο χωριό Δραγαμέστο Ξηρομέρου .
«Προς τον ευγενέστατον Προσωρινόν Διοικητήν των επαρχιών Ξηρομέρου, Βάλτου και Βονίτσης, Κύριον Μάρκον Δαμηράλην
Ευγενέστατε κύριε
Αι προτροπαί και κατατοπιστικοί λόγοι σας, έκαμαν τόσην εντύπωσιν εις την ψυχήν μας, ώστε αποφασίσαμεν με όλη μας την ένδεια να οικοδομήσωμεν δι΄ ιδίων μας εξόδων, εις το σχολείο κατά την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον και το της ελληνικής γλώσσης. Και των δύο τούτων διδασκάλων τους μισθούς να πληρώνομεν κατ΄ έτος προς φωτισμόν της νεολαίας της επαρχίας μας. Σας είναι γνωστή κύριε η κατερήμωσις των μοναστηρίων μας και ο αφανισμός των αγρών μας, προερχόμενα από τα δεινά του πολυχρονίου πολέμου και με όλα ταύτα εκ του υστερήματός μας προσφέρομεν έκαστος ημών αυτοπροαιρέτως δια το ιερόν τούτο έργον τα χρήματα ταύτα ως κάτωθεν.
Ο ηγούμενος Λιγοβιτσίου, Ιωαννίκιος γρόσια 1300
Ο ηγούμενος του Προφήτη Ηλιού, Αμβρόσιος 1150
Ο ηγούμενος Λεσινίου, Ιωαννίκιος 1750
Ο ηγούμενος του Ρόμβου, Μελέτιος 1500
Ο ηγούμενος του Αγίου Δημητρίου, Δαμιανός 600
Ο ηγούμενος της Πόρτας, Γεράσιμος 700
Ο ηγούμενος του Αχυρά, Θεοφάνης 400
Ο ηγούμενος της Κατοχής, Διονύσιος 150
Ο ηγούμενος της Παναγούλας 400
Ο ηγούμενος αγίων Αποστόλων Κανδήλας παπα Παναγιώτης 150
-------------------------------------------------------
Όλα γρόσια οκτώ χιλιάδες εκατό γρόσια: 8.100
Τα οποία ελπίζωμεν να εξαρκέσουν και δια τας οικοδομάς και δια την πληρωμήν των διδασκάλων του πρώτου χρόνου. Αλλ΄ επειδή δεν δυνάμεθα να εξοικονομήσωμεν κατά το παρόν και να μετρήσωμεν αυτήν την ποσότητα , επιθυμούμεν να αρχίση η οικοδομή μετά δύω μήνας από της σήμερον, οπού έως τότε ευκολυνόμεθα και πληρώνομεν τ΄αναγκαία έξοδα, δια τους κτίστας και άλλα, έως ότου να τελειώσουν αι οικοδομαί.
Παρακαλούμεν δια την ευγένειάν σας να καθυποβάλλετε αυτό τούτο υπό την προστασίαν του σεβαστού κυβερνήτου μας και να τον παρακαλέσετε εκ μέρους μας, δια να λάβη την απαιτουμένην πρόνοιαν και δια την σχολήν ταύτην και να πέμψη άνδρα ικανόν δια να διευθύνη την οικοδομήν του κτιρίου, να συστήση μίαν τριμελήν επιτροπήν από άνδρας τιμίους και ευυπόληπτους της πατρίδος μας , δια να έχη την φροντίδα της οικοδομής των σχολείων και να διορίση διδασκάλους ειδήμονας και έναρέτους εις αυτάς και μένομεν.
Τη 8 Ιουλίου 1829 εν Δραγαμέστω
οι εν Χριστώ ευχέτες σου
Ηγούμενοι των Μοναστηρίων Ξηρομέρου
Ο ηγούμενος Λιγοβιτσίου Ιωαννίκιος
Ο ηγούμενος του Προφήτη Ηλιού Αμβρόσιος
Ο ηγούμενος Λεσινίου Ιωαννίκιος
Ο ηγούμενος του Ρόμβου Μελέτιος
Ο ηγούμενος του Αγίου Δημητρίου Δαμιανός
ο ηγούμενος της Πόρτας Γεράσιμος
Ο ηγούμενος του Αχυρά Θεοφάνης
Ο ηγούμενος της Κατοχής Διονύσιος
Ο ηγούμενος της Παναγούλας
Ο ηγούμενος αγίων Αποστόλων Κανδήλας παπα Παναγιώτης
Ίσον απαράλλακτον τω πρωτοτύπω
Τη 9 Ιουλίου 1829 εν Δραγαμέστω
Ο προσωρινός Διοικητής των επαρχιών Ξηρομέρου, Βάλτου και Βονίτσης
Μάρκος Δαμηράλης*»
............................
Μάρκος Δαμηράλης*: Αγωνιστής του 1821. Κατάγονταν από την Πρέβεζα. Εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και συνεργάζονταν με τον Άγγλο πρόξενο Φ. Γκρίν. Συνεργάστηκε με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και ηγήθηκε στρατιωτικού σώματος εναντίον του Γιουσούφ πασά Σερεζλή. Πήρε μέρος στις Εθνοσυνελεύσεις ως πληρεξούσιος βουλευτής και διορίστηκε διοικητής Ξηρομέρου (1828-1830 &1831-1838). Ήταν γαμπρός του Γεωργίου Μαυρομμάτη. Ο μεγαλύτερος αδελφός του, Αντώνιος, πρόκριτος – κοτζάμπασης της Πρέβεζας, ήταν έμπορος και προμηθευτής γουναρικών σε πλούσιους Τούρκους. Θεωρήθηκε όμως από την Πύλη συνεργάτης του, αποστάτη τότε, Αλή πασά και αποκεφαλίστηκε. Υπηρέτησε ως Διοικητής Ξηρομέρου και Ακαρνανίας από το 1828 ως το 1838 και για βραχύ διάστημα τέλος 1830 Δ/κτής Αγ. Πέτρου και Παστού Αργολίδος. Το 1832 ορίστηκε ξανά Δ/κτής Ξηρομέρου όπου και αντικαταστάθηκε το 1838 από τον Ιωάννη Τομπακάκη.
................
Η επιστολή των μοναχών του Ξηρομέρου με την οποία γνωστοποιούν στον διοικητή Ακαρνανίας, Μάρκο Δαμηράλη ότι συνέλεξαν 8100 γρόσια δια την ίδρυση του πρώτου σχολείου στο Δραγαμέστο του Ξηρομέρου.
Ο δε Διοικητής της Ακαρνανίας ενημερώνει τον Ιωάννη Καποδίστρια για την πρόθεση των μοναχών του Ξηρομέρου με την ακόλουθη επιστολή του, στην οποία και αναφέρει τα εξής :
«Αριθ.359 Ελληνική Πολιτεία
Προς τον Εξοχώτατον Κυβερνήτην της Ελλάδος
Οι κατά την επαρχίαν Ξηρομέρου ηγούμενοι των Μοναστηρίων απεφάσισαν να οικοδομήσουν δι΄ ιδίων αυτών εξόδων δύο σχολεία, το έν κατά την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον και το άλλο δια την ελληνικήν γλώσσαν. Κατά το παρόν δε υπεσχέθησαν να πληρώσουν γρόσια οκτώ χιλιάδες και εκατόν δια τα έξοδα της οικοδομής και τους μισθούς των διδασκάλων του πρώτου χρόνου .
Η ποσότης αύτη δεν θέλει εξαρκέσει βέβαια και δια τα δυω, πλήν η προθυμία των αγίων ηγουμένων θέλει τους ενισχύσει δια να καταβάλλουν και άλλα χρήματα προς αποπεράτωσιν έργου τούτου.
Αφιερώνουν δι΄αυτά εις την πατρικήν σας κηδεμονίαν και σας παρακαλούν δι΄εμού, να λάβετε την συνηθισμένην σας πρόνοιαν και δια την σχολήν ταύτην, να διορίσετε άνδραν ειδήμωνα δια να επιστατήση εις την οικοδομήν του κτηρίου, καθώς και μίαν τριμελήν επιτροπήν δια να έχη την φροντίδα της οικοδομής και των σχολείων, και διδασκάλους , οίους εγκρίνετε η εξοχότης σας. Η οικοδομή να προστάξετε να αρχίση περί τα μέσα του ερχομένου 7βρίου.-
Καταλληλώτερον και αρμοδιώτερον μέρος εις την επαρχίαν ταύτην, δεν μοι φαίνεται άλλο, από το του Δραγαμέστου, διότι και πολύ ανθρωπώτερον το χωρίον τούτο από τα άλλα και λιμένας ευρυχώρους έχει, και την ευκολίαν δια να μετακομίζωνται από την ξηράν κάθε είδος πραγματείας και έπεται μετά καιρού να συσταθή πόλις εμπορική.
Λαμβάνω την τιμήν να περικλείσω ίσον του γράμματος των αγίων ηγουμένων, προς το Διοικητή τούτο, δια του οποίου υπόσχονται τα έξοδα της οικοδομής και τους μισθούς των διδασκάλων, ονομαστί εις την απόκρισιν του Διοικητηρίου προς την οσιότητά των. Ας ευαρεστηθεί να προστάξει (εάν εγκριθεί) να καταχωρισθούν αμφότερα εις την Γενικήν Εφημερίδα , προς ευχαρίστησιν των αγίων καθηγουμένων προς παράδειγμα των άλλων.
Ελπίζω να μιμηθούν το παράδειγμά των και οι ηγούμενοι των δύο άλλων επαρχιών του τμήματος τούτου, Βάλτου και Βονίτσης και μένω με το προσήκον σέβας.
Τη 9 Ιουλίου 1829 Εν Δραγαμέστω.
ο προσωρινός Διοικητής
των επαρχιών Ξηρομέρου, Βάλτου και Βονίτσης
Μάρκος Δαμηράλης »
Η επιστολή του Διοικητή Ακαρνανίας Μάρκου Δαμηράλη προς τον Ιωάννη Καποδίστρια με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1829 και στην οποία αναφέρεται η πρόθεση του για την ίδρυση δύο Σχολείων στο χωριό Δραγαμέστο Ξηρομέρου .
Ιδού και η ευχαριστήριος προς τους μοναχούς, επιστολή, του Διοικητή της Ακαρνανίας Μάρκου Δαμηράλη, η οποία έχει ως ακολούθως .
«Αριθ.358 Ελληνική Πολιτεία
Ο Προσωρινός Διοικητής των επαρχιών Ξηρομέρου , Βάλτου και Βονίτσης
Προς τους οσιοτάτους αγίους καθηγουμένους των Μοναστηρίων Της επαρχίας Ξηρομέρου
Πατέρες άγιοι! η γενναία σας απόφαση και η η συνεισφορά την οποίαν κατεβάλλετε δια να οικοδομηθούν τα δύο σχολεία το έν κατά την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον και το άλλο δια την ελληνικήν, και η υπόσχέσις σας να δίδετε κατ΄ έτος τους μισθούς των δύο τούτων διδασκάλων, προς φωτισμόν της νεολαίας της επαρχίας σας, αποδικνύει και το ευαίσθητο της ιεράς ψυχής σας, και την προθυμίαν ήν έχετε δια να φωτίσητε τους πατριώτας σας.
Η οσιότης σας είσθε αληθώς οι ενάρετοι καλόγηροι, οι οποίοι που κρύπτετε το τάλαντον, και γνωρίζετε κάλλιστα ότι ο φωτισμένος Έλλην, εκείνος μόνον ηξεύρει και να λατρεύη τα θεία πρεπόντως και να απολαμβάνη τα αγαθά, όσα υπόσχεται η ανεξαρτησία, και ευνομία ενός έθνους ελευθέρου.
Ας είσθε βέβαιοι πατέρες άγιοι! ότι κατ΄ αυτόν τον τρόπον ευαρεστείται η σεβαστή Κυβέρνησις, υποχρεώνετε όλους τους κατοίκους της επαρχίας σας και εκπληροίτε το ιερόν χρέος σας, προσφέροντας και εκ του υστερήματός σας χρήματα ικανά δια να φωτίσετε τα δίκαια της πατρίδος σας.
Θέλω αναφέρει κατά χρέος προς τον εξοχώτατον και σεβαστόν Κυβερνήτην μας, όσα με το της προσφοράς γράμμα σας μου παραγγέλετε και είμαι βέβαιος ότι ασμένως θέλει δεχθεί την προσφοράν σας ταύτην και θέλει λάβει υπό την κηδεμονικήν αυτού προστασίαν και την σχολήν ταύτην και εκπληρώσει τα πάντα κατά την επιθυμίαν σας.
Θέλει δημοσιευθεί δε και δια του τύπου ελπίζω το ίδιον γράμμα της προσφοράς σας ταύτης δια να γίνη γνωστόν και εις όλους τους έλληνας και να λάβετε επομένως τας ευχάς και ευλογίας παντός του έθνους.
Τη 9 Ιουλίου 1829 εν Δραγαμέστω.
Ο προσωρινός Διοικητής
Μάρκος Δαμηράλης»
Ευχαριστήριος επιστολή του διοικητή της Ακαρνανίας, Μάρκου Δαμηράλη, προς τους μοναχούς του Ξηρομέρου, δια την αρωγή τους στον οικονομικό έρανο με σκοπό την ίδρυση σχολείων το 1829 στο Δραγαμέστο Ξηρομέρου
Ο δε τότε υπουργός των επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Παιδεύσεως,Νικόλαος Χρυσόγελος*, έστειλε προς τον Διοικητή Ξηρομέρου, Μάρκο Δαμηράλη, την ακόλουθη θερμή επιστολή, η οποία μάλιστα δημοσιεύθηκε και στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως «ΓΕΝΙΚΗ», φανερώνοντας παράλληλα και την θετική διάθεση του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια.
«Αριθ. 241. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
Η ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Προς τον Προσωρινόν Διοικητήν των επαρχιών Ξηρομέρου
Εκπληρών τας διαταγάς της Α.Ε του Σεβαστού Κυβερνήτου σπεύδω να σας αναγγείλω , Κύριε, την άκραν του ευχαρίστησιν δια την οποίαν καταβάλλεις σπουδήν δια την σύστασιν παιδευτικών καταστημάτων εις τας υπό την διοίκησίν σου επαρχίας, και δι΄ υμών την προς τους σεβασμίους Ηγουμένους τιμήν, και λοιπούς πολίτας, όσοι συνεισφέρουσι φιλοτίμως εις την εκπαίδευσιν της νεολαίας, αντικείμενον τόσον περισπούδαστον εις την Α. Εξοχότητα.
Είμαι διατεταγμένος προς τούτοις, Κύριε, να σας πληροφορήσω εκ μέρους της Α.Ε, ότι όχι μόνον θέλει πέμψει εν καιρώ τον οποίον ζητείτε διευθυντήν της οικοδομής, αλλά προσπαθών να παραμυθήση εκ παντός τρόπου τους κατοίκους των επαρχιών τούτων, θέλει χορηγήσει και χρηματικά μέσα εις την τελειοποίησιν των καταστημάτων τούτων, εάν η θεία πρόνοια ευοδώση τας περί χρηματικών πόρων προσπαθείας της Α.Ε και τα αναγκαία προς τούτοις βιβλία και πίνακας , περί την σύστασιν των οποίων ενασχολείται η διορισθείσα επιτροπή.
Ταύτα πληροφορούντες, Κύριε, εκ μέρους της Α.Ε προς τους κατοίκους των υπό την διοίκησιν σου επαρχιών, αγωνίζεσθε με την αυτήν προθυμίαν εις εκπεραίωσιν έργου, το οποίον θέλει βεβαιώσει εις υμάς την εμπιστοσύνην της Κυβερνήσεως, την ευγνωμοσύνην των διοικουμένων και την κοινήν παρά του έθνους τιμήν.
Εν Ναυπλίω, την 17 Δεκεμβρίου 1829
Ο επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Παιδεύσεως Γραμματεύς
Ν. ΧΡΥΣΟΓΕΛΟΣ.»
...................
*Χρυσόγελος Νικόλαος: (1780-1857). Λόγιος- Φιλόσοφος, Μέγας Διδάσκαλος του Γένους .Κατάγονταν από την Σίφνο. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη , διατελέσας δε και Σχολάρχης της Σίφνου. Το 1821 ύψωσε τη σημαία της επανάστασης στη Σίφνο και τέθηκε επικεφαλής 150 Σιφνίων πολεμιστών , όπου αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο και ανέπτυξε πολύμορφη αγωνιστική δράση. Διετέλεσε ο πρώτος υπουργός παιδείας επί Καποδίστρια και υπήρξε θεμελιωτής της δημοτικής Εκπαιδεύσεως. Υπήρξε πληρεξούσιος αντιπρόσωπος- βουλευτής των Σιφνίων σε όλες τις Εθνοσυνελεύσεις ( Α-Ε). Το 1843 επί Όθωνα ονομάστηκε Γερουσιαστής. Δίδασκε δωρεάν μαθήματα στη σχολή του Παναγίου Τάφου. Πέθανε το 1857.
................
[Γεν.Εφημ.φύλ.1/2-1-1830]
Μέχρι το 1832 στη δυτική Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Ακαρνανία δεν ιδρύθηκαν Αλληλοδιδακτικά σχολεία, επειδή η Ακαρνανία, ως γνωστόν, ευρίσκονταν εκτός οριοθετημένης γραμμής των συνόρων Ελλάδος –Τουρκίας (Αμβρακικός- Σπερχειός).
Σχολεία στο Ξηρόμερο και στη Βόνιτσα ιδρύθηκαν απ΄ το 1837 και μετά. Και πιο συγκεκριμένα την σχολική περίοδο 1837-1838. Με τα βασιλικά διατάγματα του Όθωνα (1834-1837) θεσμοθετήθηκαν διατάξεις περί ιδρύσεως δημοτικών σχολείων, κανονισμού λειτουργίας αυτών, επιθεωρησιακές Επιτροπές κ.λπ. Οι δάσκαλοι ονομάζονταν δημοδιδάσκαλοι και πληρώνονταν 50% από το ταμείο του εκάστοτε Δήμου και 50% από το εκκλησιαστικό ταμείο της Νομαρχίας [ΦΕΚ. 11/ 3 Μαρτίου 1834 ,άρθρο 1 ].
Υπήρχαν όμως και οι λεγόμενοι γραμματοδιδάσκαλοι που δίδασκαν κυρίως στα απόμακρα χωριά οι οποίοι όμως στερούνταν στοιχειώδους εκπαιδεύσεως. Δίδασκαν δε και αμείβονταν σε είδος (κρέας, αραβόσιτο, λάδι, σιτάρι κ.λπ δημητριακά είδη). Μέχρι τότε δε, τα παιδιά μάθαιναν γράμματα στις εκκλησίες των χωριών και στα μοναστήρια της περιοχής όπως π.χ στα μοναστήρια: της Ρόμβης, Λιγοβιτσίου, Αγ. Απόστολοι Κανδήλας, Αγ. Δευτέρα Κατούνας, Αγ. Αθανάσιος Ζάβιτσας, Αγ. Νικόλαος Αετού, Αγ. Γεώργιος Μπαμπίνης κ.λπ .
Σε σχετικές αναφορές των διοικητών της Ακαρνανίας ( Ξηρόμερο, Βόνιτσα, Βάλτος) στα 1837 και 1838, καταγράφεται πλήρως η υπάρχουσα κατάσταση των χωριών από την παντελώς έλλειψη Δημοτικών σχολείων στην επαρχία.
Να τι μας αναφέρει από τη Βόνιτσα στις 23 Απριλίου 1837 ο τότε Διοικητής της Ακαρνανίας, Μάρκος Δαμηράλης, απευθυνόμενος προς το τότε υπ. παιδείας όπου τους γνωστοποιούσε σε τη κατάσταση υπήρχε η παιδεία στην Ακαρνανία:
«Διελθών μετά προσοχής τα δια της μνησθείσης διαταγής εντελλόμενα, καθυποβάλλω εις την Βασιλικήν ταύτην Γραμματείαν, ως και άλλοτε καθυπεβαλλον, ότι δια το αρτισύστατον των Δημοτικών Αρχών, δεν εσυστήθη εισέτι εις κανέν μέρος της Διοικήσεως Ακαρνανίας, κανέν Δημοτικόν Σχολείον και ότι εις τοιαύτην κατάστασιν ευρισκόμενον των Δημοτικών αρχών αφ΄ενός μέρους, αφ΄ ετέρου η ένδεια των εγκατοίκων της Επαρχίας ταύτης, δεν είναι εύκολον να συσταθούν αμέσως και Δημοτικά Σχολεία».
Παρόμοια αναφορά καταγράφει και ο Ιωάννης Τομπακάκης* ο οποίος διαδέχτηκε την άνοιξη του 1838 στην Διοίκηση της Ακαρνανίας τον προκάτοχό του Μάρκο Δαμηράλη. Και συνεχίζει ν΄ αναφέρει ο τότε Διοικητής της Ακαρνανίας, Ιωάννης Τομπακάκης , σε μία αναφορά του στις 8 Σεπτεμβρίου 1838 προς την επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Βασιλικήν Γραμματείαν της Επικρατείας (υπ. παιδείας), δίνοντας το στίγμα των γραμματοδιδασκάλων που επικρατούσαν τότε στο Ξηρόμερο και γενικότερα στην Ακαρνανία, προσδιορίζοντας παράλληλα και τα αίτια αυτής της καταστάσεως στα σχολεία.
...........
Ιω. Τομπακάκης*: αξιωματούχος στην μετεπαναστατική περίοδο του 21, διατελέσας δε επί Καποδίστρια το 1829 Διοικητής Σάμου και αργότερα το 1832 Νομάρχης Αχαΐας ,αλλά και Διοικητής Ακαρνανίας το 1838-1844.το 1836 ονομάστηκε Λοχαγός στη βασιλική Φάλαγγα.
«Εκτός των Δήμων Ανακτορίων (Βόνιτσα), Εχίνου (Κατούνα) και Όλπης* (Σύντεκνο- Πατιόπουλο Βάλτου), εις τους οποίους είναι διορισμένοι παρά της κυβερνήσεως Δημοδιδάσκαλοι , οι λοιποί Δήμοι της Ακαρνανίας μικροί και πτωχοί όντες. στερούμενοι και αυτών των οικοδομών των Σχολείων, μα επαρκούμενοι δια των εξόδων των να προσλαμβάνουσι Δημοδιδασκάλους αλληλοδιδακτικούς δια το ομοιόμορφον της Διδασκαλίας εις εκείνων, οίτινες διδασκόμενοι εις το Διδασκαλείον, κατατάσονται ικανοί της αλληλοδιδασκαλίας, διότι δεν δύνανται να πληρώνωσι μισθόν τοσούτον, οποίον ούτε απαιτείται να λαμβάνωσιν, αναγκάζοντας στα την χρηματικήν ανέχειαν των να προσλαμβάνονται με μισθόν ανάλογον των δυνάμεων των διδασκάλους, μη διδαχθέντας από την διορισμένην επιτροπήν κατά το άρθ. 13 του από 6/18 Φεβρουαρίου 1834 Βασιλικού Διατάγματος.
Η πρόσληψις τοιούτων δημοδιδασκάλων ούσα απηγορευμένη από το ρηθέν Β. Διάταγμα, παρακαλώ την Σεβ. Γραμματείαν να με οδηγήση, αν πρέπει να συγχωρήσω επι του παρόντος την προσωρινήν διατήρησιν των, αχρισότου οι Δήμοι δυνηθώσι να προσλάβωσι τακτικούς αλληλοδιδασκάλους , ή να ενεργήσουν την κατάργησίν των.»
Τα πρώτα δημοτικά σχολεία στην επαρχία Βονίτσης και Ξηρομέρου έγιναν ως ακολούθως : Το 1837 στον Δήμο Ανακτορίων (Βόνιτσα) επί δημαρχίας Ιωάννη Γαβριλάκη, το 1838 στον Δήμο Εχίνου (Κατούνα) επί δημαρχίας Μήτσου Τζιτζώνη. Το 1839 στον Δήμο Παλαίρου επί δημαρχίας Ιωάννη Τσακάλη και στον Δήμο Αλυζίας (Μοναστηράκι Βονίτσης) το 1839 επί δημαρχίας Λούσια Μοναστηριώτη.
Στον δε Δήμο Αστακού, εκεί που προορίζονταν το 1829 επί κυβερνήτη Ιωάννου Καποδίστρια να γίνει το πρώτο Αλληλοδιδακτικό σχολείο, λειτούργησε δημοτικό σχολείο το 1842, επειδή το τοπικό πολιτικό κατεστημένο (Μαγγιναίοι) διατηρούσαν τα σχολεία τους - για λόγους ψηφοθηρικούς - με ντόπιους γραμματοδιδασκάλους. Το πρώτο δημοτικό σχολείο στον Αστακό (παραλία) αλλά και στο χωριό Δραγαμέστο έγινε το 1842 επί δημαρχίας Γεωργίου Κων. Μαγγίνα.
Για δε τον Δήμο Σολλίου (Μύτικας- Κανδήλα- Βάρνακας – Παναγούλα- Ζάβιτσα) δεν υπάρχουν επακριβή στοιχεία. Πιθανολογείται ότι και σ΄ αυτόν το Δήμο να λειτούργησε σχολείο την ίδια εποχή (1839- 1840) και επί ΔημάρχουΓεωργίου Ταμπουρά ή Υψηλάντη ( καταγόμενου από την Ζάβιτσα), μιας και αυτές τις χρονολογίες πρώτιστο μέλημα των κυβερνήσεων του Όθωνα ήταν η ίδρυση Δημοτικών Σχολείων σε όλη την επικράτεια.
*Οι Δήμοι Ανακτορίων, Εχίνου και Όλπης στην Ακαρνανία ήταν οι εξής: Ανακτορίων (Βόνιτσα), Εχίνου(Κατούνα Ξηρομέρου) και Όλπης (Σύντεκνο, το σημερινό χωριό Πατιόπουλο Βάλτου)
η αναφορά του διοικητή Ακαρνανίας Μάρκου Δαμηράλη στις 23 Απριλίου 1837 προς την των Εκκλησιαστικών Βασιλική Γραμματεία της Επικρατείας (υπ. παιδείας) δια την υπάρχουσα κατάσταση των δημοτικών Σχολείων στην Ακαρνανία
Η αναφορά του Διοικητή της Ακαρνανίας Ιωάννη Τομπακάκη στις 8 Σεπτεμβρίου 1838 προς την επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Βασιλικήν Γραμματείαν (υπ. παιδείας ) και στην οποίαν αναφέρει την παντελή έλλειψη των δημοτικών σχολείων στην Ακαρνανία ,με εξαίρεση: τη Βόνιτσα, την Κατούνα και το Σύντεκνο (Πατιόπουλο) Βάλτου.
Η ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Ανακτορίων (Βόνιτσα) για ίδρυση Δημοτικού Σχολείου στη Βόνιτσα. Η απόφαση φέρει ημερομηνία 2 Μαρτίου 1837 με Δήμαρχο τον Ιωάννη Γαβριλάκη και δημοτικούς Συμβούλους τους : Γεώργιο Κοσσετίνη, Ανδρέα Σουλτάνη, Δημητρίο Δερβέναγα, Νικολάο Ρίζο, Πάνο Μήτσου και Αθανάσιο Μακρυστάθη
Το Βασιλικό Διάταγμα 28/Αυγούστου 1837 όπου ο βασιλιάς Όθων επιτρέπει την παραχώρηση στο Δήμο Ανακτορίων το κατά την Βόνιτσα κείμενο οικόπεδο της Παναγίας της Ρόμβης δια την ίδρυση του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου στη Βόνιτσα.
Η εντολή του υπουργού παιδείας (7 Μαρτ.1840) προς τον Διοικητή Ακαρνανίας Ιωάννη Τομπακάκη, να πληρωθούν οι καθυστερούμενοι μισθοί του λήξαντος έτους (1839) του Δασκάλου Βονίτσης, Δημητρίου Μπούα.
Στην Κατούνα, την εύανδρο κωμόπολη του Ξηρομέρου, το πρώτο σχολείο λειτούργησε το 1838 σύμφωνα με το ακόλουθο έγγραφο του τότε Δημάρχου Κατούνας, όπου ως πρώτος δημοδιδάσκαλος που διορίστηκε το 1838(1) ήταν ο εκ Μεσολογγίου ορμώμενος, Αθανάσιος Σώκος, και επί αυτού του χαρμόσυνου γεγονότος, ο Δήμαρχος Κατούνας Μήτσος Τζιτζώνης εκφράζει για λογαριασμό των δημοτών του , στις 25 Απριλίου 1838, την ακόλουθηευαρέσκεια του προς την τότε Διοίκηση της Ακαρνανίας.
«Προς την Βασιλικήν Διοίκησιν Ακαρνανίας
ο Δήμαρχος Εχίνου
Το εις την πρωτεύουσαν του Δήμου μας νεοκατασκευασθέν αλληλοδιδακτικόν Σχολείον τελειοποιείται εντός πολλών ολίγων ημερών και ο Δημοδιδάσκαλος τον οποίον η υψ. Κυβέρνησις της Α.Μ. επρόβλεψε να διορίση επί τούτω ήλθεν και αυτός. Μένοντες δε κατά πάντα ευχάριστοι και εγνώμονες εις προς την Αυτού Μεγαλειότητα τον τρισέβαστον ημών Μονάρχην περί της εις τον Δήμον μας γενομένης πάντως αγαθοπραξίας δια της πατρικής του προνοίας, σπεύδομεν δια της παρούσης μας να Σας παρακαλέσωμεν κύριε διοικητά, να ευαρεστηθείτε να ενεργήσετε καθ’ όν ανήκει τρόπον δια να μας σταλθώσιν ογλύγωρα όλα τα εις εκ τοιούτον σχολείον αναγκαιούντα βιβλία άνευ των οποίων ο διδάσκαλος δεν δύναται να κάμη έναρξιν ουδεμίαν. Παντοχρόνως εγράψαμεν και προς τον εις Αθήνας διατριβόντα κύριον Νικόλαον Μαυρομμάτην αποκαθιστώντας τον ως επίτροπον μας δια την παραλαβήν των περί ων ο λόγος βιβλίων.
Την 25 Απριλίου 1838 εν Κατούνη
Ο ευπειθέστατος Δήμαρχος
Μήτσος Τζιτζώνης
Δια το ακριβές αντίγραφον
'Εν Βονίτση την 30 Απριλίου 18
Ο Γραμματεύς της Διοίκησης Ακαρνανίας
Δ. Σακελλαρόπουλος »
ο πρώτος διορισμός του Δασκάλου Αθανασίου Σώκου στον Δήμο Εχίνου (Κατούνα) από τον τότε υπουργό παιδείας Γεώργιο Γλαράκη , με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1838
Η εκφρασθείσα ευαρέσκεια του Δημάρχου Κατούνας, Μήτσου Τζιτζώνη ,με ημερομηνία 25 Απριλίου 1838 προς την τότε Διοίκηση της Ακαρνανίας ,δια την ίδρυση του πρώτου Σχολείου στην Κατούνα Ξηρομέρου το σχολικό έτος 1838-1839
ο πρώτος διορισμός του Δασκάλου, Δημητρίου Κάντζου, στον Δήμο Παλαίρου (Ζαβέρδα) από τον τότε υπουργό παιδείας Νικόλαο Γ. Θεοχάρη με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1840.
ο πρώτος διορισμός του Δασκάλου , Ιωάννη Παναγιώτου, στις 31 Οκτωβρίου 1840 στον Δήμο Αλυζίας* (Μοναστηράκι Βονίτσης) από τον τότε υπουργό παιδείας Νικόλαο Γ.Θεοχάρη
..............
Δήμος Αλυζίας*: ονομάζονταν (λανθασμένα ) τα σημερινά χωριά: Μοναστηράκι, Θύριο, Παλιάμπελα, Δρυμός τα οποία και το 1842 ενσωματώθηκαν στον Δήμο Ανακτορίων (Βόνιτσα)
..............
Η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Αστακού το 1842 με την οποία διορίστηκε στον Αστακό, πρώτος Δάσκαλος, ο Δημ. Ζανέτος. Δήμαρχος Αστακού ήταν ο Γεώργιος Κ. Μαγγίνας (αδελφός του Τάτζη) και δημοτικοί Σύμβουλοι ήταν οι: Ιωάννης Γιαννούλης (πρόεδρος Δ.Σ), Αθαν. Παν. Στεργιάτος, Στέργιος Χαρδαλούμπας, Ιωάννης Ταπρατζής , Δημήτριος Γκούμας , Γεώργιος Καραμούζης, Νικόλαος Νικήτας, Νικόλαος Δημόπουλος και Γεώργιος Παλιοτσάρας.
Ο πρώτος διορισμός του Δασκάλου, Δημητρίου Ζανέτου, στον Αστακό στις 3 Απριλίου 1842 από τον τότε υπουργό παιδείας Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό.
η απόφαση του Επαρχιακού Συμβουλίου Βονίτσης και Ξηρομέρου στις 8 Ιανουαρίου 1843 με την οποία ζητούσε την ίδρυση Ελληνικής Σχολής – με έδρα όπου εγκριθεί - χορηγώντας παράλληλα από το αποθεματικό κεφάλαιο του ταμείου και το ποσό των 600 δρχ για την ίδρυση της Σχολής. Πρόεδρος του τότε Επαρχιακού Συμβουλίου το 1842-1843 ήταν ο αντισυνταγματάρχης Νικόλαος Τσέλιος (Δραγαμέστο), Αντιπρόεδρος ο ταγματάρχης Κωνσταντής Βαλιανάκης (Αετός) και μέλη αυτού οι: Γεώργιος Κολοκύθας, Νικόλαος Καφές, Δ. Σόμπολος, Σπύρος Παππάς, Χρήστος Τσιλίκας και Γραμματέας ο Γεώργιος Μάτζαρης.
Νίκος Θεοδ. Μήτσης
Αρχοντοχώρι (Ζάβιτσα) Ξηρομέρου
